გვარი Cucurbita აერთიანებს რამდენიმე სახეობის გოგრას, აქედან მთელ მსოფლიოში უპირატესად გავრცელებულია გოგრის სამი სახეობა: მაგარკანიანი (C. pepo L.), დიდნაყოფა (C. maxima Duch.) და მუსკატური (C. moschata Duch).
მაგარკანიანი ანუ ხოკერა გოგრა წარმოშობილია ცენტრალური ამერიკის მთიან რაიონებში. მას გოგრის სხვა სახეობებთან შედარებით ჩვენში ყველაზე ხანგრძლივი ისტორია აქვს და მრავალგვარობით არის წარმოდგენილი.
მის მრავალფეროვნებას განსაკუთრებით დასავლეთ საქართველოში აქვს ადგილი, სადაც ეს სახეობა სხვადასხვა სახელით არის ცნობილი: „ხოკერა-კვახი“ (იმერეთი), „ხაპერა“ (გურია), „ხოპეშია“ (სამეგრელო), საღორე კვახი (რაჭა), „კვახნეს“ (სვანეთი).
მაგარკანიან გოგრას ეკუთვნის აგრეთვე ყაბაყი, პატისონი და კრუკნეკი, ჩვეულებრივი გოგრისაგან განსხვავებით მათ ნაყოფებს ტექნიკურ სიმწიფეში იყენებენ საჭმელად.
დიდნაყოფა გოგრა სამხრეთ ამერიკის სტეპიან რაიონებში წარმოშობილი მცენარეა, საიდანაც გავრცელდა ჩრდილოეთ ამერიკაში, ევროპაში, აზიაში და აფრიკაში. ის ყველა ბაღჩეულზე უფრო მრავალფეროვანი და პლასტიკურია, მისი გავრცელების არეალში შედის ფინეთი და შვედეთი.
ქართლ-კახეთში მას თათრულ გოგრას უწოდებენ, იმერეთში, რაჭაში და ლეჩხუმში თათრულ კვახს, გურიაში ხაპს, სამეგრელოში კოპეშიას.
მუსკატური გოგრა ცნობილია თაფლა-გოგრის, ხურჯინა გოგრის და ბორჩალოური გოგრის სახელწოდებით.
საჭმელად იყენებენ გოგრის მწვანე ნაყოფებს. მისგან ამზადებენ შემწვარ და მოხარშულ კერძებს, ფაფებს, ხილფაფას, მურაბას, ჯემს, მარინადებს, პიურეს, წვენს. ჩვენში ზოგან გოგრის ჭყინტ ნაყოფს მთლიანად, გაუწყვეტელ თხელ ფენებად ჭრიან და ისე ახმობენ, რასაც კვახიწელას უწოდებენ.
გოგრის თესლს ნამცხვრებისა და ჩურჩხელების დასამზადებლად იყენებენ, მოხალულს კი მზესუმზირასავით შეექცევიან. გოგრის თესლი დიდი რაოდენობით შეიცავს ცხიმს (58 %-მდე), აგრეთვე საანტონინს, რომელიც პარაზიტი ჭიების საწინააღმდეგოდ საუკეთესო საშუალებაა.
გოგრის მწიფე ნაყოფი 92-94 % წყალს შეიცავს. დარჩენილი მშრალი ნივთიერება შემდეგნაირად ნაწილდება: შაქრები 2-6 %, აზოტოვანი ნოვთიერებები 0,3- 1,0 %, მჟავები 0,05-0,8 %, ნაცარი 0,4-0,8 %.
გოგრა მდიდარია ვიტამინებით, განსაკუთრებით კაროტინით (16-17-დან 38 მგ%), აგრეთვე ვიტამინებით C, B1, B2, E. იგი ძვირფასი დიეტური და სამკურნალო პროდუქტია. რეკომენდებულია ავადმყოფებისთვის, რომლებსაც აწუხებთ თირკმელები, კუჭი და სისხლძარღვები.
ბიოლოგიური თავისებურება
გოგრა ერთწლოვანი მხოხავი ან მხვიარა, გაყოფილ სქესიანი, ერთსახლიანი, ჯვარედინმტვერია მცენარეა. თესლი სახეობის მიხედვით განსხვავებულია, ბრტყელია, ოვალური ფორმის, დიდი ზომის; კანი სქელი ან უკანო, მცირედ ან მკვეთრად გამოხატული არშიით ან საერთოდ მის გარეშე.
თესლი შეიძლება იყოს თეთრი, მოყვითალო-თეთრი, მიხაკისებური-თეთრი, მორუხო-თეთრი. აღმოცენების უნარს ინარჩუნებს 6-8 წელი.
აქვს მძლავრი ფესვთა სისტემა, რომელიც შედგება ნიადაგში 1-1,7 მ ჩაღრმავებულ მთავარღერძა ფესვისა და გვერდით, დამატებითი ფესვებისაგან. მათი ძირითადი ნაწილი განლაგებულია 40-50 სმ სიღრმეზე, ცალკეულ ფესვებს კი შეუძლიათ გავრცელდნენ 4-5 მ სიღრმეზე.
ჰორიზონტალური გვერდითი ფესვები ღეროდან 4-5 მ რადიუსით ვრცელდება. ერთი მცენარის ფესვების საერთო სიგრძე 25კმ-ს აღწევს, ზოგჯერ მცენარის ფესვთა სისტემა 12მ3 მოცულობის მიწას იკავებს.
ღერო გრძელი 4-5მ და უფრო მეტ სიგრძეს აღწევს, რომლისგანაც იწყება პირველი, მეორე და მომდევნო რიგის განტოტვა. გვხვდება ბუჩქისებური ფორმებიც, რომლებსაც აქვთ კომპაქტური დაბუჩქული ღერო (ყაბაყი, პატისონი), ფოთლები დიდი ზომისაა 25სმ სიგანეში, გრძელი ყუნწებით.
პირველი ფოთლის უბეში ვითარდება ულვაშები და ყვავილები. ყვავილები დიდი ზომისაა, ცალკეულად მსხდომნი, ყვითელი ან ნარინჯისფერი. ჯიშების მიხედვით მდედრობითი ყვავილები მეტად მრავალფეროვანი ფორმისაა. გოგრის ყვავილი ენტომოფილია ძირითადად იმტვერება ფუტკრების მიერ.
გოგრას აქვს დიდი ზომის ნაყოფი, რომელიც არა მარტო დანარჩენ გოგროვნებს აღემატება, არამედ დედამიწაზე არსებულ ყველა მცენარის ნაყოფს. მისი მასა უმთავრესად 4-10 კგ-ია, მაგრამ ცალკეული ნაყოფები 100 კგ-ს აღწევს (დიდნაყოფა გოგრა).
გოგრის ფორმა და ფერი მეტად მრავალფეროვანია. ნაყოფის ფორმა შეიძლება იყოს მრგვალი, მობრტყო, ცილინდრული, ელიფსური, კვერცხისებური, ჩალმისებური, ხურჯინისებური, თეფშისებური და სხვ. ნაყოფის ზედაპირი სადაა ან დაკუთხული, დასეგმენტებული, ვარაყიანი ან უვარაყო, მეჭეჭიანი და სხვ. ფერის მიხედვით: ყვითელი, ნარინჯისფერი, წითელი, თეთრი, რუხი, მიხაკისფერი და ა.შ.
გოგრა სითბოს და ტენის მოყვარული მცენარეა. მისი თესლი გაღივებას იწყებს 13-140C-ზე, მაგრამ აღმოცენებისათვის საუკეთესო ტემპერატურაა 20-250C. სითბოსადმი განსაკუთრებით მგრძნობიარეა სიცოცხლის დასაწყისში, -10C-ზე მცენარე იღუპება.
ითესება ნიადაგის (10-12 სმ-ს სიღრმეზე) 10-13°C-მდე, ხოლო ჰაერის 15°C-მდე გათბობის შემდეგ.
ზრდისათვის აუცილებელია 13-150C- ზე მაღალი ტემპერატურა. ნაყოფების ფორმირებისას კი ოპტიმალური ტემპერატურა 25-270C-ის ფარგლებშია.
თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ნესვთან და საზამთროსთან შედარებით გოგრა სითბოს უფრო ნაკლებად მომთხოვნია. ტენისა და ნიადაგის ნოყიერების მიმართ კი პირიქით, მათზე მეტად მომთხოვნია.
გოგრა ნიადაგისა და ჰაერის ტენიანობის მომთხოვნი მცენარეა. ნიადაგში ტენის ნაკლებობისას ნაყოფი გამოდის წვრილი და მიიღება მცირე მოსავალი. ტენის სიჭარბე კი ხელს უწყობს მცენარის სოკოვანი დაავადებებით დაზიანებას. მიუხედავად წყლისადმი დიდი მოთხოვნილებისა და შესაბამისად წყლის ხარჯისა, ღრმა, ტენტევად და ნაყოფიერ ნიადაგებზე, მძლავრი ფესვთა სისტემის მეშვეობით, გოგრას შეუძლია მორწყვის გარეშეც მაღალი მოსავლის მოცემა.
გოგრა სინათლის მოყვარული მცენარეა და კარგად ხარობს გაშლილ, დაუჩრდილავ, ქარებისგან დაცულ ადგილებში.
გოგრა მოითხოვს ღრმად დამუშავებულ და კარგად განოყიერებულ ნიადაგს. შემოდგომაზე ძირითადი მოხვნის დროს ჰა-ზე შეაქვთ 60-80ტ ნაკელი და კომპოსტი.
გაზაფხულზე ნიადაგის დამუშავებისას ჰა-ზე შეაქვთ 250 კგ სუპერფოსფატი, 200 კგ კალიუმის ქლორიდი. დათესვამდე ნაკვეთს ინარჩუნებენ სარეველებისგან სუფთა და ფხვიერ მდგომარეობაში, რისთვისაც ნიადაგს 2-3-ჯერ აფხვიერებენ ფარცხით ან თოხით.
დათესვამდე ნაკვეთს ამარკერებენ, იღებენ 10-12 სმ სიღრმის ბუდნებს, რომლებსაც სახეობებისა და ჯიშების მიხედვით ერთმანეთისაგან სხვადასხვა მანძილებზე აშორებენ. ყოველ ბუდნაში 0,4-0,5 კგ ნეშომპალას ან კომპოსტს ათავსებენ.
მოვლა გამოიხატება რიგთაშორისების რეგულარულ გაფხვიერებაში, ვიდრე ბარდი მთლიანად არ შეავსებს რიგებს. ნათესებს ამეჩხერებენ ლებან, ან პირველი ნამდვილი ფოთლის წარმოქმნის ფაზაში.
პირველ გამოკვებას ატარებენ 3-5 ფოთლის ფაზაში ნაკელის წუნწუხის ან ფრინველის ნაკელის წყალხსნარზე (1:15), 30-40 გ სუპერფოსფატის და 15-20 გ კალიუმის ქლორიდის დამატებით 10 ლ წყალზე. სასუქების მოქმედების ეფექტურობის გაზრდის მიზნით, მორწყვები ტარდება გამოკვების წინ და მის შემდეგ.
გოგრის ყველა სახეობას ერთმანეთთან ბევრი საერთო აქვთ, მაგრამ განსხვავდებიან კიდევაც, როგორც მორფოლოგიურად, ისე ბიოლოგიური თავისებურებებით და სამეურნეო მაჩვენებლებით.
„ჩვენი სოფელი“
საქართველოში გავრცელებული რამდენიმე ჯიში
საზოგადო სახელი: გოგრა
სახეობის სახელწოდება: Cucurbita maxima Duchesne
ჯიშის სახელწოდება: დიდნაყოფა გოგრა- Cucurbita maxima ‘ Didnakofa Gogra’
წარმოშობა: დასავლეთი საქართველო. გავრცელებულია როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოს რეგიონებში. აღმოსავლეთ საქართველოში ცნობილია თათრული გოგრის სახელით, იმერეთში, რაჭა-ლეჩხუმში „თათრული კვახის“ და გურიაში „ხაპის“ სახელწოდებით.
ჯიშის დახასიათება: საგვიანო ჯიშია. ივითარებს გრძელ ლართხს და დიდ ბარდს. ღერო მსხვილი ცილინდრისებრი. ფოთოლი დიდი, ბრტყელი, თირკმლისებრი. ისხამს მრგვალ ან მობრტყო ფორმის დიდ ნაყოფს. ნასკვებს ივითარებს ძირთან ახლოს. ნაყოფის საშუალო წონა 12 კგ–ს. აღწევს, ზოგიერთისა კი 20–25 კგ-ს. ნაყოფის კანი აპკივით თხელია. ფერით მოთეთროა, ნაცრისფერი, მოვარდისფრო ყვითელი, ნარინჯისფერი და რუხი. რბილობი მკვრივია, ყვითელი ან ნარინჯისფერი. ნაყოფის ყუნწს ოდნავ ჩაღრმავებული ზოლები დასდევს. თესლი დიდია, თეთრი, სუსტად გამოსახული არშიით. უხვმოსავლიანია, საშუალო მოსავალი 40 ტ/ჰა–ზე. გამოირჩევა კარგი შენახვისუნარიანობით. სითბოსა და სინათლის დიდი მომთხოვნია.
დღევანდელი მდგომარეობა: არ არსებობს დაზუსტებული ინფორმაცია. შეიძლება თესლი ინახებოდეს, კერძო კოლექციაში.
დამატებითი ინფორმაცია: გოგრის ეს ჯიში ნიადაგს უფრო მეტ მოთხოვნილებას უყენებს, ვიდრე სხვა გოგრები. ამიტომ მას უფრო ნოყიერ და სარწყავ ნიადაგზე, ან ტენით უზრუნველყოფილ ადგილზე თესავენ. აგრეთვე – პატარა ბაღჩებში, გზის ნაპირებსა და ღობის ძირას.
წყაროები: 1. ი.ფ. მაჭავარიანი, ზოგიერთი ბოსტნეულ–ბაღჩეული კულტურის აგროტექნიკა და მეთესლეობა აღმოსავლეთ საქართველოს პირობებში. სადისერტაციო შრომა, თბილისი, 1970 წ.
საზოგადო სახელი: გოგრა
სახეობის სახელწოდება: Cucurbita moschata Duchesne
ჯიშის სახელწოდება: ქართული 54-Cucurbita moschata ‘ Kartuli 54 ’
წარმოშობა: იმერეთის რეგიონი. წყალტუბო, დარაიონდა 1990 წელს საქართველოს ყველა ზონისათვის.
ჯიშის დახასიათება: სავეგეტაციო პერიოდი – აღმოცენებიდან სიმწიფის დაწყებამდე 152 დღეა. ყვავილი დიდი, ერთსახლიანი და ერთსქესიანია. მთავარ ღეროზე მდედრობითი ყვავილთა რაოდენობაა 2–3, პირველი რიგის ყლორტებზე – 5–7, მეორე რიგისაზე კი – 4–6 ჯვარედინმტვერიაა. ღერო მხვიარა, ფოთოლი თირკმლის ფორმის, სუსტად დანაკვთული, ფოთლის ფირფიტა ფართოა, სიგრძით 23 სმ. სიგანით 33 სმ, შეფერილობა მუქიმწვანე. ნაყოფის ფორმა ნახევრად მრგვალია, სიგრძით 18 სმ, სიგანით 25 სმ. ნაყოფის მასა საშუალოდ 4,4 კგ–ია. ნაყოფის ზედაპირი ნაცრისფერია თეთრი ლაქებით, დასეგმენტებული. ნაყოფის კანი თხელია, შიგთავსი კი მოყვითალო–ოქროსფერი. ნაყოფში მშრალი ნივთიერების რაოდენობა 12–13,3 %–ია. საერთო შაქრიანობა 6,5–6,8 %. თესლი თეთრი, მსხვილი 1000 თესლის მასა 292 გრ–ია. მოსავლიანობა საკონკურსო ჯიშთაგამოცდაში 1982–1985 წლებში საშუალოდ აღწევდა 15,8 ტ/ჰა–ს. მათშორის სასაქონლო მოსავალი 12,6 ტ/ჰა–ს.
ჯიში გამოყვანილია მიწათმოქმედების სამეცნიერო–კვლევითი ინსტიტუტის წყალტუბოს საცდელ სადგურში, ინდივიდიალური შერჩევის მეთოდით, ადგილობრივი ჯიშ–პოპულაციიდან.
დღევანდელი მდგომარეობა: არ არსებობს დაზუსტებული ინფორმაცია. შეიძლება დაცული იყოს კერძო კოლექციაში.
დამატებითი ინფორმაცია: გამძლეა დაავადებების მიმართ, სუსტად ავადდება ნაცრით და ანთრაქნოზით.
წყაროები: 1. გ. კვაჭაძე, მებოსტნეობა, თბილისი 1965 წ.
2. ი. ლომოურის სახ. მიწათმოქმედების ინსტიტუტის წყალტუბოს საცდელი სადგურის 1982 წლის სამეცნიერო–კვლევითი მუშაობის ანგარიში.
საზოგადო სახელი: გოგრა
სახეობის სახელწოდება: Cucurbita pepo L.
ჯიშის სახელწოდება: ხოკერა გოგრა-Cucurbita maxima ‘Khokera Gogra’
წარმოშობა: დასავლეთი საქართველო. გავრცელებულია საქართველოს ყველა ზონაში, მაგრამ უმთავრესად დასავლეთში.
ჯიშის დახასიათება: ხოკერა გოგრა საგვიანო ჯიშია. ყვავილი ერთსქესიანია, ერთსახლიანი. ყვავილის ყუნწი მოკლეა. პოპულაციების მიხედვით, ღერო მკვრივი, წახნაგოვანი, დაღარული, საშუალო ან გრძელი აქვს. ფოთოლი საშუალო სიდიდისაა, ხუთკუთხიანი, ნაკვთოვანი. ფოთოლი და ყუნწი დაფარულია უხეში ეკლისებრი ბუსუსებით. ნაყოფი საშუალო სიდიდის, უმეტესად წვრილი, ფორმით შეიძლება იყოს მრგვალი, ბრტყელი, კვერცხისებრი, მოგრძო–ცილინდრული. ფერად შავი, ყვითელი, მწვანე, ნარინჯისფერი, მიხაკისფერი, მიხაკისფერ–ჭრელი და სხვ. ნაყოფს ყვავილსაჭდომი შეზნექილი აქვს, ზედაპირი გლუვი, წახნაგოვანი, დაღარული, მეჭეჭებიანი. რბილობი ნარინჯისფერია, ყვითელი, მოვარდისფრო–ყვითელი, ბოჭკოვანი ან ფქვილისებრი აღნაგობის. თესლი საშუალო ზომისაა, მოყვითალო–თეთრი, მკაფიო სქელი არშიით. გვხვდება უკანო თესლიანი ჯიშებიც. თესლბუდე ძალიან დიდია და ნაყოფი მსუბუქი, რბილობი 1,5–2 სმ. სისქისაა. ნაყოფის ქერქი ბაკნისებური, მკვრივი, ადვილად მტვრევადი, შეწვის და მოხარშვის შემდეგ ქერქი თავის ფორმას და სიმაგრეს არ კარგავს. შენახვის კარგი უნარით ხასიათდება, მაგრამ გემურ თვისებებს მალე კარგავს, ტრანსპორტაბელურია.
დღევანდელი მდგომარეობა: არ არსებობს დაზუსტებული ინფორმაცია. შეიძლება ინახებოდეს კერძო კოლექციაში, ან რომელიმე საზღვარგარეთის გენეტიკური რესურსების ბანკში.
დამატებითი ინფორმაცია: ხოკერა გოგრა სითბოსა და სინათლის უფრო ნაკლები მომთხოვნია, გოგრის სხვა სახეობებთან შედარებით. ამიტომ მას სიმინდში ან სხვა ნათესებთან შერევით თესენ. წმინდა ნათესის სახით იგი იშვიათად გვხვდება, მაღალ ზონებში უფრო მეტად ვრცელდება.
წყაროები: ი.ფ. მაჭავარიანი, ზოგიერთი ბოსტნეულ–ბაღჩეული კულტურის აგროტექნიკა და მეთესლეობა აღმოსავლეთ საქართველოს პირობებში. სადისერტაციო შრომა, თბილისი–1970
ი. ლომოურის სახ. მიწათმოქმედების ინსტიტუტის გარდაბნის საცდელი სადგურის 1988 წლის სამეცნიერო–კვლევითი მუშაობის ანგარიში.
ჯიშები: საქართველოს აგრარული ბიომრავალფეროვნება
