ზოგადი ინფორმაცია
საზამთრო (ლათ. Citrulus) ერთი ან მრავალწლოვანი მცენარის გვარი გოგროვანთა ოჯახიდან. ნაყოფი გოგრულაა, სფეროსებრი, ოვალური ან ცილინდრული; შეფერილობა-თეთრიდან მუქ მწვანამდე.
კანი შეიძლება მოხატული იყოს ბადისებრი ვარაყით ან ზოლებით, ლაქებით და სხვა. რბილობი ვარდისფერი, წითელი, ჟოლოსფერი, იშვიათად თეთრი ან ყვითელია.
ცნობილია საზამთროს 3 სახეობა: ველური (Citrullus colocynthis), სასუფრე (Citrullus vulgarus) და საკვები (Citrullus colocynthoides).
საზამთროს რბილობი 80-95% სითხისგან შედგება და აქედან გამომდინარე ძლიერ შარდმდენ საშუალებას წარმოადგენს. საზამთრო ინტოქსიკაციის საწინააღმდეგო ეფექტური საშულებაა.
საზამთრო მდიდარია A, C, B, PP ვიტამინებით, შეიცავს ფრუქტოზას, ეთეროვან ზეთებს, ვაშლმჟავასა და ტუტოვან ნივთიერებებს. საზამთროს თესლის შემადგენლობაში 35% ცხიმი შედის.
გავრცელება
საზამთროს სამშობლოდ სამხრეთ აფრიკის მშრალი, ტროპიკული მხარეები ითვლება. ეს მცენარე კალახარის უდაბნოს მიდამოებში დღემდე ველურად იზრდება.
ჯერ კიდევ XX საუკუნეში ჩ.ე. ძველმა ეგვიპტელებს მოჰყავდათ საზამთრო. საზამთროს თესლი აღმოჩენილია ტუტანჰამონის სამარხშიც. ეგვიპტეში ახლაც მოიპოვება მცირე ზომის საზამთროს ჯიში, რომლის თესლსაც ხალავენ და ისე მიირთმევენ. ველური საზამთრო გაცილებით პატარა ზომისაა.
ევროპაში საზამთრო შეიტანეს ჯვაროსნული ომების დროს. საზამთრო ყველაზე მეტად გავრცელებულია: ჩინეთში, ირანში, ეგვიპტეში, შუააზიაში…
საქართველოში საზამთრო ევროპაზე ადრე გამოჩნდა, ის XII საუკუნეში უკვე კარგად გავრცელებული მცენარე ყოფილა. მას ადრე მელსაპონენს უწოდებდნენ. ამჟამად საზამთრო უფრო გავრცელებულია: კახეთში, ქვემო ქართლში, იმერეთსა და აფხაზეთში.
სპეციფიკური მოთხოვნები
საზამთრო მოითხოვს ღრმა ფხვიერ ნიადაგს. საზამთროს დასათესი ნაკვეთი ღრმად უნდა დამუშავდეს, ნიადაგი იხვნება მზრლად, გაზაფხულზე იფარცხება და თესვის წინ ატარებენ კულტივაციას.
ნიადაგის მომზადება: საზამთროს დასათეს ნაკვთზე ნაკელი უნდა შევიტანოთ გადამწვარი სახით 20-30 ტ 1 ჰა-ზე. სასუქებიდან საუკეთესო შედეგს იძლევა ფოსფორის (50-70 კგ), აზოტის (30-50 კგ) და კალიუმის (40-60 კგ) შეტანა.
წინამორბედები
საზამთროს კარგ წინამორბედად ითვლება: კომბოსტო, პამიდორი, ბადრიჯანი, პარკოსანი კულტურები.
ერთ ადგილზე საზამტრო 5-6 წლის შემდეგ შეიძლება დაირგას.
თესვა
საზამთროს თესვა იწყება მაშინ, როდესაც ნიადაგის ტემპერატურა 10 სმ. ფენაში აღწევს 12-14°C. თესლი ითესება ნიადაგის და ჯიშის მიხედვით ძირითადად 4-6 სმ ან 6-8 სმ სიღრმეზე. კვების არე: 1,4-1,4 მ; 2,1-1მ ან 1,8-1,1მ – ია.
მშრალ ფხვიერ ნიადაგებში შედარებით ღრმად, ხოლო მძიმე და ტენიან ნიადაგებში უფრო ზედაპირულად თესავენ.
გამომშრალ ნიადაგებზე, განსაკუთრებით ნაგვიანები თესვის დროს, ბუდნებს წინასწარ რწყავენ და შემდეგ თესავენ დამბალი თესლით. ასეთ წინასწარ მორწყულ ბუდნაში 5-7 ცალ თესლს ჩათესავენ და ზემოდან მშრალ მიწას აყრიან.
დიდ ფართობებზე, განსაკუთრებით ურწყავ ადგილებში საზამთროს თესვას ტრაქტორის სათესი მანქანებით აწარმოებენ.
მოვლა
აღმოცენება იწყება მე-10-12 დღეს, განსაკუთრებით კარგ პირობებში მე 6-მე 7 დღეს, ხოლო არახელსაყრელ პირობებში ერთ თვემდე გრძელდება.
აღმოცენებისთანავე ბუდნების გარშემო ატარებენ ნიადაგის გაფხვიერებას. აღმოცენებიდან 10 დღის შემდეგ, როდესაც პირველი ფოთოლი გამოჩნდება, ატარებენ ნიადაგის დამუშავებას მწკრივთშორის ღრმად 12-15 სმ, ღრმა გაფხვიერება ხელს უწყობს ფესვების გაშლას განზე და საკვები ნივთიერების და წყლის უკეთ შეთვისებას.
თუ პირველი გაფხვიერების შემდეგ ნიადაგი ისევ გამკვრივდა და სარეველა ბალახები გაჩნდა, საჭიროა ხელახალი ღრმა გაფხვიერება. მწკრივთშორის ღრმად დამუშავების შემდეგ საჭიროების მიხედვით ატარებენ 2-3 კულტივაციას 5-7 სმ სიღრმეზე.
მწკრივთშორის მანქანა-იარაღებით დამუშავებასთან ერთად ბუდნებში ატარებენ ხელით გამოთხრას, გაფხვიერებას და ზოგჯერ მიწის შემოყრასაც.
მიწის შემოყრას განსაკუთრებით დიდი მნიშვნელობა აქვს სარწყავ პირობებში. პირველ შემოყრას აწარმოებენ მაშინ, როდესაც მცენარეს 2-3 ნამდვილი ფოთოლი გაუვითარდება, ხოლო მეორედ 20-25 დღის შემდეგ პირველი შემოყრისაგან.
მწკრივთშორისების დამუშავებას და გაფხვიერება-კულტივაციას მანამდე აწარმოებენ, სანამ მცენარე გაიბადრება, გაიშლება და დამატებითი ფესვები გაუჩნდება. შემდეგ უკვე ბარდის აქეთ-იქეთ გადაწევა საზიანოა მცენარისათვის.
ბარდის მოვლა
აღმოცენების შემდეგ, პირველი ნამდვილი ფოთლის გამოღების პერიოდში ატარებენ პირველ გამეჩხერებას, მეორე გამეჩხერებას კი სამი-ოთხი ფოთლის გამოჩენის შემდეგ, ხოლო მესამეს, ნამხრევების გამოღების პერიოდში აწარმოებენ.
საბოლოო გამეჩხერების შემდეგ უკეთესია, რომ ბუდნაში დარჩეს ძლიერი მცენარეები, ხოლო სუსტი დაავადებული მოცილდეს. ბუდნობრივი თესვის დროს, მათი დაშორების მიხედვით, თითო ბუდნაში საბოლოო გამეჩხერების შმდეგ 1-2 მცენარეს ტოვებენ.
იშვიათად ბუდნების დიდ მანძილზე (3-4 მეტრი) დაშორების დროს, ბუდნაში 3-4 მცენარეს ტოვებენ.
მორწყვა
მორწყვის რაოდენობა და მორწყვის ნორმა დამოკიდებულია ამინდზე, ნიადაგის თვისებებზე, მისი გამოშრობის ხარისხზე. მსუბუქი უსტრუქტურო ნიადაგები გვალვის დროს ირწყვება ხშირად და მცირე ნორმებით, ხოლო თიხნარი და სტრუქტურაიანი ნიადაგები მეტი ნორმით, მაგრამ უფრო იშვიათად.
საერთოდ ნიადაგის დიდი ნორმით, ჭარბად მორწყვა არ არის მიზანშეწონილი.
მორწყვას საერთოდ წყვეტენ ნაყოფის ზრდის დასრულების პერიოდში, სიმწიფის ფაზაში შესვლის დროს. ამ პერიოდში ზედმეტი ტენი იწვევს შაქრიანობის შემცირებას.
სავეგეტაციო პერიოდი
სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობის მიხედვით (აღმოცენებიდან ბიოლოგიური სიმწიფის დადგომამდე), საზამთრო იყოფა ულტრასაადრეო (70 დღემდე), საადრეო (71-80), საშუალო სიმწიფის (81-90), საშუალო საგვიანო (91-100 დღე) და გვიანი სიმწიფის (100 დღეზე მეტი) ჯიშებად და ჰიბრიდებად.
მოსავლის აღება
მოსავლის აღების დროს ყურადღება უნდა მიექცეს საზამთროს ფერს. იგი უნდა იყოს ბზინვარე და მკვეთრად გამოხატული ვარაყით. ნაყოფის ყუნწი უჭკნება.
დიდი ყურადღება უნდა მიექცეს აღების ზუსტ დროს, რადგან პროდუქტის ხარისხი უარესდება როგორც ადრეულ, ისე დაგვიანებული აღებისას.
მასალები: აგროვიტა-მცენარეთა დაცვა, აგროკავკასია.
რამდენიმე ქართული ჯიში
მუხიანური საზამთრო
ჯიშის სახელწოდება: მუხიანური საზამთრო
წარმოშობა: იმერეთის რეგიონი, ქუთაისი. გავრცელებულია როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოში. ზუგდიდის, ქობულეთის, ოზურგეთის, ჩოხატაურის, ხობის, ხელვაჩაურის რაიონებში. დარაიონებულია 1947 წლიდან I, II, III, VI, X, და XIV ზონებისთვის.
ჯიშის დახასიათება: ჯიში საშუალო პერიოდის სიმწიფისაა. კარგ სამეურნეო თვისებებს უფრო დასავლეთ საქართველოში ამჟღავნებს, აღმოსავლეთ საქართველოში კი დაბალი სამეურნეო თვისებებით ხასიათდება.
ღერო მხოხავია, 4-5 მეტრი სიგრძის, საშუალოდ დატოტვილი. ფოთოლი გრძელყუნწიანია, ფირფიტა მცირედ დანაკვთული, ახალი ფოთოლი ძლიერ შებუსვილია. ყვავილი ერთსახლიანი და ცალსქესიანი. მდედრობით ყვავილს უფრო მეტს ივითარებს, ვიდრე მამრობითს. გვირგვინის ფურცელი ყვითელია. ჯვარედინდამამტვერიანებელი ერთწლიანი მცენარეა.
საუკეთესო გემო აქვს. ნაყოფი საშუალო სიდიდის და მრგვალი ფორმისაა, კანის ფერი მწვანეა და ზედ მუქი მწვანე ვარაყი დაჰყვება. რბილობი მუქი ვარდისფერია, ტკბილი, წყლიანი, უძარღვო. თესლი მიხაკის ფერი ან მორუხო შავი. ტრანსპორტაბელურია. ჯიში „მუხიანური“ საზამთრო ქუთაისის რაიონის აბორიგენული ჯიშია.
დღევანდელი მდგომარეობა: არ არსებობს დაზუსტებული ინფორმაცია. შეიძლება ინახება რომელიმე კერძო კოლექციონერთან დასავლეთ საქართველოში.
დამატებითი ინფორმაცია: საზამთროს მრავალმხრივი გამოყენება აქვს. იყენებენ, როგორც სადერსეტო საჭმელს, ამზადებენ თაფლს, ბადაგს, ქერქისგან მურაბებს, ცუკატებს, თესლისგან მაღალხარისხოვან ზეთს.
სოხუმური საზამთრო
ჯიშის სახელწოდება: სოხუმური საზამთრო-Citrullus lanatus ‘Sokhumuri Sazamtro’
წარმოშობა: დასავლეთ საქართველო, სოხუმი. გავრცელებულია დასავლეთ საქართველოს სუბტროპიკულ ზონაში, ზუგდიდისა და ხობის რაიონებში.
ჯიშის დახასიათება: საშუალო-საგვიანო ჯიშია, ყვავილი ერთსახლიანი და ცალსქესიანი, ყვავილი ღეროზე მარტოულად ვითარდება, გვირგვინი 5-ფურცლიანი, ყვითელი ფერის.
ნაყოფი მსხვილია, მრგვალი-ელიფსისებრი, ზედაპირი მცირედ წიბოიანი, მუქი მწვანე ფერის. რბილობი წითელია, ფხვიერი, ხრაშუნა და ძლიერ ტკბილი. თესლი წვრილი, ზედაპირი გლუვი, მორუხო ფერის. უხმოსავლიანი ჯიშია. დაავადებების მიმართ გამძლეა.
დღევანდელი მდგომარეობა: არ არსებობს დაზუსტებული ინფორმაცია.
კახური მრგვალი შავი
ჯიშის სახელწოდება: კახური მრგვალი შავი -Citrullus lanatus ‘Kakhuri Mrgvali Shavi’
წარმოშობა: კახეთის რეგიონი. გავრცელებულია ძირითადად კახეთის რაიონებში და ქვემო ქართლში.
ჯიშის დახასიათება: ჯიში საშუალო პერიოდის სიმწიფისაა.
ღერო მხოხავია, 5-6 მეტრის, ძლიერ დატოტვილი. ფოთოლი გრძელყუნწიანია, ფირფიტა ძლიერ დანაკვთული. ყვავილები ერთსახლიანი ერთსქესიანი. გვირგვინის ფურცელი ყვითელი. ჯვარედინდამამტვერიანებელი ერთწლიანი მცენარეა.
ნაყოფის ფორმა: მრგვალი სფერეოსებრი ან მოგრძო მრგვალი, ინდექსი 1,06–1,4. ნაყოფი მსხვილია, საშუალო წონა 5-6 კგ. ნაყოფის ზედაპირი გლუვი ან ოდნავ დასეგმენტებულია. ფერი კრიალა შავი ან მუქი ლურჯი, ზოგჯერ გასდევს მუქი მწვანე, ოდნავ შესამჩნევი ვარაყისფერი ხაზები. ქერქი სქელი 1,5–2 სმ.
რბილობი ტკბილი, საშუალო შაქრიანობა 8,83%, აქედან: საქაროზა – 3,6%, გლუკოზა – 1,7%, ფრუქტოზა – 2,47%, შაქრიანობა ზოგჯერ 9,5%–მდეც აღწევს, ნაყოფი უძარღვოა, ფხვიერი, ღია წითელი ფერის. თესლი ფართო, ოვალური, საშუალო სიდიდის. ჯიში მაღალ აგროტექნიკურ ფონზე უხვად მსხმოიარეა. ნაკლებად ავადდება სოკოვანი დაავადებით. ტრანსპორტაბელურია. საუკეთესო გემო აქვს.
დღევანდელი მდგომარეობა: არ არსებობს დაზუსტებული ინფორმაცია. შეიძლება დაცული იყოს კახეთში კერძო კოლექციაში.
ქართული ჯიშების შესახებ ინფორმაცია მოგვაწოდა: ბიოლოგიურ მეურნეობათა ასოციაციამ „ელკანა“.
საზღვარგარეთიდან შემოტანილი რამდენიმე ჯიში და ჰიბრიდი (F1).
ლედი F1
მწიფდება ადრეულ ვადებში (65-68 დღეა) ქვს ოვალური, ერთგვაროვანი ნაყოფი მასით 10-12 კგ. (15 კგ-მდე). კარგად იტანს ტრანსპორტირებას და შედარებით გამძლეა ფუზარიოზული ჭკნობისადმი.
ქარავანი F1
საშუალოდ-საგვიანო ჰიბრიდია, აქვს წაგრძელებული ოვალური ფორმის ნაყოფები, მუქი-მწვანე ფერის გარეკანით და ინტენსიური წითელი ფერის შიგთავსით ნაყოფის მასა შეადგენს 11-15 კგ-ს. იგი ტრანსპორტაბელურობა და მედეგია სხვადასხვა დაავადებების მიმართ, განსაკუთრებით ფუზარიოზული ჭკნობისადმი
მონტანა F1
ახასიათებს დამწიფების საშუალო ვადები (68-72 დღე). იგი მსხვილნაყოფიანი ჰიბრიდია და განსაზღვრული მასიური წარმოებისათვის აქვს წითელი რბილობი, შაქრის მაღალი შემცველობით ახასიათებს კარგად განვითარებული ფესვთა სისტემა, განსაზღვრულია სარწყავ და ურწყავ პირობებში მოყვანისათვის და მედეგი ანთრაქნოზისა და ფუზარიოზული ჭკნობისადმი.
კრისბი F1
ახასიათებს დამწიფების საშუალო ვადები (58-62 დღე) და მრგვალი, ზოლიანი ნაყოფი წონით 10-12 კგ-მდე. მედეგია ფუზარიოზული ჭკნობისადმი.
კიდევ მრავალი ჯიში და ჰიბრიდია.
იხილეთ აგრეთვე: რატომ მოჰყავთ ფერმერებს საზამთრო სიმაღლეზე
