აზერბაიჯანიდან სომხეთში ბენზინის იმპორტი დივერსიფიკაციისკენ გადადგმული ნაბიჯია, მაგრამ ეს ნამდვილად შეამცირებს ერევნის ენერგეტიკულ დამოკიდებულებას მოსკოვზე, თუ პოლიტიკური შეთანხმებების ფონზე სიმბოლურ ჟესტად დარჩება?
მატარებელი, რომლის გამოჩენაც სულ რაღაც ერთი წლის წინ შეუძლებლად მოგეჩვენებოდათ, სომხეთის რკინიგზის სადგურში ჩავიდა. 19 დეკემბერს, 22 ვაგონისგან შემდგარმა მატარებელმა ქვეყანაში 1300 ტონა AI-95 ბენზინი ჩაიტანა – ეს აზერბაიჯანის სახელმწიფო კომპანია SOCAR-ის პირველი ტვირთია.
ეს ორი რესპუბლიკის პოსტსაბჭოთა ისტორიაში, რომლებიც ცოტა ხნის წინ მთიანი ყარაბაღის გამო უთანხმოებაში იყვნენ, აზერბაიჯანიდან ენერგომატარებლის პირველი პირდაპირი იმპორტია.
დამკვირვებლების აზრით, ეს მოვლენა სამხრეთ კავკასიის გეოპოლიტიკაში ფუნდამენტურ ცვლილებას აღნიშნავს: ერევანი და ბაქო პასიური ტრანზიტიდან აქტიურ ვაჭრობაზე გადადიან, რაც ამავდროულად რეგიონში რუსეთის ტრადიციული ეკონომიკური ჰეგემონიის სიძლიერის გამოცდაა.
სომხეთის ბლოკადის დასრულება?
ეს 2025 წლის აგვისტოში ვაშინგტონში მიღწეული დიპლომატიური შეთანხმებების პირდაპირი შედეგია. აშშ-ის პრეზიდენტ დონალდ ტრამპის შუამავლობითა და მონაწილეობით, სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა და აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა ხელი მოაწერეს სამშვიდობო დეკლარაციას, ხოლო ორი ქვეყნის საგარეო საქმეთა მინისტრებმა სამშვიდობო შეთანხმების პარაფირება მოახდინეს.
ვითარების განმუხტვის პირველი ნაყოფი იყო ბაქოს მიერ სომხეთში ტვირთების ტრანზიტის აკრძალვის მოხსნა მისი ტერიტორიის გავლით. თავდაპირველად, რუსული და ყაზახური ხორბლის გადამტანი მატარებლები აზერბაიჯანის ტერიტორიიდან სომხეთში გადიოდა. ახლა ორივე მხარე შემდეგ ეტაპზე გადავიდა: სტრატეგიული რესურსებით პირდაპირი ვაჭრობა შუამავლების გარეშე. როგორც ამბობენ, ამ საკითხთან დაკავშირებით შეთანხმებას 28 ნოემბერს გაბალაში, ვიცე პრემიერ-მინისტრებს, მჰერ გრიგორიანსა და შაჰინ მუსტაფაევს შორის შეხვედრის დროს მიაღწიეს.
„ეს ინიციატივა მნიშვნელოვანია ნდობის აღდგენის კონტექსტში. მნიშვნელოვანია, რომ საწვავის იმპორტი არ განხორციელდეს მესამე ქვეყნების მეშვეობით, არამედ პირდაპირი დიალოგის შედეგად“, – განაცხადა სომხეთის ვიცე პრემიერ-მინისტრმა, მჰერ გრიგორიანმა, და შეთანხმებას დაარქვა იმის დასტური, რომ „მშვიდობის დღის წესრიგი პრაგმატული შეთანხმებების გზით რეალობად იქცევა“.
შეუძლია თუ არა ბაქოს მოსკოვის ჩანაცვლება?
ამ პრეცედენტის შემდეგ სომხეთში მთავარი კითხვა ისმის, თუ რამდენად რეალისტურია ქვეყნისთვის რუსული ენერგიის აზერბაიჯანული ენერგიით ჩანაცვლება, ან სულ მცირე რუსეთზე დამოკიდებულების მნიშვნელოვნად შემცირება, რასაც ერევანში ბევრი პოლიტიკური ზეწოლის ინსტრუმენტად მიიჩნევს. სტატისტიკა აჩვენებს, რომ მოსკოვისგან სრული დამოუკიდებლობა ჯერ კიდევ შორს არის. 2024 წელს სომხეთმა 489 100 ტონა ნავთობპროდუქტი შემოიტანა. რუსეთი კვლავ დომინანტური მიმწოდებელი იყო ბაზრის 61.2%-იანი წილით, შემდეგ მოდიან ირანი (6%), მალტა (5.9%), ბულგარეთი (4.9%) და საბერძნეთი (4.6%). ამ ფონზე, აზერბაიჯანიდან პირველი ტვირთი (1,300 ტონა) წვეთად გვეჩვენება, რაც ქვეყნის წლიური საჭიროებების 0.3%-ზე ნაკლებს ფარავს.
გარდა ამისა, ასეთი მასშტაბური ჩანაცვლების ეკონომიკური მიზანშეწონილობა ექსპერტებში კითხვებს ბადებს. ეკონომისტი და ოპოზიციური პოლიტიკოსი მესროპ არაქელიანი აღნიშნავს, რომ თავად აზერბაიჯანი ბენზინის მსხვილი ექსპორტიორი არ არის. „2025 წლის პირველ ნახევარში აზერბაიჯანმა მხოლოდ 5 400 ტონა ბენზინი გაიტანა ექსპორტზე, ძირითადად ავღანეთში. ამასობაში, შიდა საჭიროებებისთვის ბაქო პრემიუმ კლასის საწვავს იმპორტს ახორციელებს, ძირითადად რუსეთიდან (იმპორტის 61%)“, – აღნიშნავს არაქელიანი და ერევანთან დადებულ გარიგებას პოლიტიკურს უწოდებს და არა საბაზროს.
არაქელიანი გარიგების საბაზრო ლოგიკის წინააღმდეგ არგუმენტად მეზობელი საქართველოს მაგალითი მოჰყავს. მისი თქმით, აზერბაიჯანიდან ბენზინის იმპორტი ეკონომიკურად მომგებიანი რომ ყოფილიყო, საქართველო პირველი იქნებოდა, ვინც ამას გააკეთებდა, რადგან ბაქოსთან ვაჭრობისთვის არანაირი პოლიტიკური, ეკონომიკური ან ინფრასტრუქტურული ბარიერი არ აწუხებს. თუმცა, თბილისი საწვავის სხვა მომწოდებლებისგან შეძენას აგრძელებს, რაც, ექსპერტის აზრით, სომხეთში მიწოდების ექსკლუზიურად „პოლიტიკურ“ და არა „არაკომერციულ“ ხასიათს ადასტურებს.
ამასობაში, სომხეთის მმართველი პარტია „სამოქალაქო კონტრაქტი“ განსხვავებულ აზრს გამოთქვამს და დივერსიფიკაციის ლოგიკას უსვამს ხაზას, რომელსაც ევროკავშირიც უჭერს მხარს. „ჩვენ რუსეთის სრულად ჩანაცვლების მიზანი არ დაგვისახავს. ჩვენ დივერსიფიკაცია გვაქვს მიზნად დასახული “, – განუცხადა DW-ს ეკონომიკური საკითხების საპარლამენტო კომიტეტის თავმჯდომარის მოადგილემ და მმართველი ფრაქციის „სამოქალაქო კონტრაქტის“ დეპუტატმა ბაბკენ ტუნიანმა. მისი თქმით, ალტერნატიული მიწოდების არხის არსებობა, მაშინაც კი, თუ ის საჭიროებების 100%-ს არ ფარავს, დომინანტურ მომწოდებელს საწვავის ბერკეტად გამოყენების შესაძლებლობას ართმევს. „ჩვენ არ გვაინტერესებს, თავად შემოაქვს თუ არა აზერბაიჯანს ბენზინი. თუ მომწოდებელი კარგ ფასს გვთავაზობს, ჩვენ ვყიდულობთ მას. ეს არის ბაზარი“, – დასძინა ტუნიანმა.
შიდა დაპირისპირება: „მშვიდობის ფასი“ თუ „მტრის დაფინანსება“?
აზერბაიჯანული მატარებლის ჩამოსვლამ სომხეთში მძვინვარე რეაქცია გამოიწვია, რამაც ათწლეულების განმავლობაში მიმდინარე კონფლიქტის შემდეგ საზოგადოებაში არსებული დაპირისპირების დემონსტრირება მოახდინა.
ოპოზიცია შეთანხმებას ეროვნული ინტერესების ფაქტობრივ დათმობად მიიჩნევს. ოპოზიციური პარტიის „ნათელი სომხეთის“ ლიდერმა, ედმონ მარუკიანმა, მთავრობა აზერბაიჯანის არმიის პირდაპირ დაფინანსებაში დაადანაშაულა, რომელიც „აგრძელებს სომხეთის სუვერენული ტერიტორიების ოკუპაციას“. ეს ეხება სასაზღვრო სიმაღლეებს, რომლებზეც აზერბაიჯანულმა ჯარებმა კონტროლი დაამყარეს 2021-2022 წლებში ყარაბაღის მეორე ომის შემდეგ.
ამ მხრივ, კრიტიკოსები ერევანსა და ბაქოს შორის დიპლომატიური ურთიერთობების არარსებობასა და იმ ქვეყანასთან ვაჭრობის მორალურ ასპექტზე მიუთითებენ, რომელთანაც მათ ცოტა ხნის წინ ომი დაიწყეს. „მოკლევადიანი მოგება არასდროს ქმნის უსაფრთხოებას ან სუვერენიტეტს“, – ამბობს სახელმწიფო შემოსავლების კომიტეტის ყოფილი ხელმძღვანელი დავით ანანიანი და აკრიტიკებს სახელმწიფოს სავაჭრო და ეკონომიკურ პოლიტიკაში მკაფიო „წითელი ხაზების“ არარსებობას.
თუმცა, ხელისუფლება ამტკიცებს, რომ ალტერნატივა არ არსებობს. მმართველი ფრაქციის, „სამოქალაქო კონტრაქტის“ დეპუტატმა, სერგეი ბაგრატიანმა, ოპოზიციის არგუმენტებს აბსურდული უწოდა: „მშვიდობა ეკონომიკური ურთიერთობების გარეშე შეუძლებელია. კრიტიკოსების ლოგიკის გათვალისწინებით, შეიძლება ითქვას, რომ აზერბაიჯანი, ჩვენთვის საწვავის მოყიდვით, სომხურ არმიას ამარაგებს“.
ევროკავშირის პერსპექტივები და როლი
სომხეთის ენერგეტიკული ბაზრის დივერსიფიკაცია ერევნისა და ბრიუსელის დაახლოების საერთო ლოგიკაში ჯდება, რასაც ბოლო წლებში რესპუბლიკის მოსკოვისგან თანდათანობითი დაშორება ახლდა თან. ბრიუსელი მუდმივად უჭერს მხარს ერევანსა და ბაქოს შორის სატრანსპორტო და ეკონომიკური კავშირების განბლოკვას, ამას გრძელვადიანი მშვიდობის საფუძვლად და ქვეყნის რუსეთზე ენერგეტიკული დამოკიდებულების შემცირების შესაძლებლობად მიიჩნევს.
გასაგებია, იქნება თუ არა აზერბაიჯანული ნავთობპროდუქტების პირველი ტვირთი სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის გრძელვადიანი ეკონომიკური თანამშრომლობის დასაწყისი, დიპლომატიური კავშირების და სრულფასოვანი სამშვიდობო ხელშეკრულების არარსებობის გათვალისწინებით. ამჟამად თანამშრომლობა საპილოტე რეჟიმში მუშაობს. პრემიერ-მინისტრმა ფაშინიანმა უკვე გამოკვეთა ლოჯისტიკური გამოწვევები და მიუთითა საქართველოს გავლით ტრანზიტის ტარიფებთან დაკავშირებულ ზოგიერთ საკითხზე, რომლებიც ჯერ კიდევ გადაუჭრელია.
ადრე, აზერბაიჯანული მედიის მიერ თბილისის მიერ დაწესებული სატარიფო ბარიერების შესახებ ინფორმაციის ფონზე, საქართველოს ეკონომიკის სამინისტრომ განცხადება გააკეთა, პრემიერ-მინისტრ ირაკლი კობახიძის განკარგულებით, აზერბაიჯანული ნავთობპროდუქტების პირველი პარტიის სომხეთში უფასოდ ტრანზიტის განხორციელების შესახებ.
ერევანი აცხადებს მზადყოფნას, ეს პროცესი ცალმხრივი იმპორტიდან სრულფასოვან ორმხრივ ვაჭრობად გარდაქმნას. ვიცე-პრემიერმა მჰერ გრიგორიანმა დაადასტურა, რომ მიმდინარე ტვირთი არ იქნება ერთჯერადი ინციდენტი: მისი თქმით, მოსალოდნელია პროდუქციის ასორტიმენტის გაფართოება, მათ შორის სომხური პროდუქციის აზერბაიჯანში ექსპორტი. „არსებობს საქონელი, რომელთა ორმხრივი ექსპორტი და იმპორტი მნიშვნელოვანია და სასარგებლოა ორივე მხარისთვის“, – აღნიშნა გრიგორიანმა.
წყარო: dw
