კატაბალახას (ვალერიანი, კატაპარია; ლათ.Valeriana officinalis) სამკურნალოდ ჯერ კიდევ ძველ საბერძნეთსა და რომში იყენებდნენ.
იგი კარგად აქვს აღწერილი ცნობილ რომაელ ენციკლოპედისტს პლინიუსს. უკვე XVIII საუკუნეში კატაბალახა განეკუთვნებოდა ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან სამკურნალო საშუალებას.
კატაბალახა მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარეა მოკლე ვერტიკალური ფესურითა და ხშირი, გრძელი, წვრილი ფესვებით. ფესვთანური ფოთლების როზეტი ვითარდება სიცოცხლის პირველივე წელიწადს, მეორე წელიწადს კი – ღერო და მცენარე ყვავილობს.
ღერო სწორმდგომია, შიგნით ღრუ, 0,5-1,0 მ სიმაღლის ზემოთ დატოტვილი. ფოთლები კენტფრთისებრ-დაყოფილია, ქვედა – ყუნწიანია, ზედა – მჯდომარე. ყვავილები წვრილია, ღია ვარდისფერი, სურნელოვანი, ღეროს კენწრულ ნაწილში ქმნიან ფარისებრ საგველებს. ჯამი ყვავილობის დროს შეუმჩნეველია, შიგნით ჩაბრუნებული; ამობრუნდება ნაყოფის დამწიფების დროს.
გვირგვინი ძაბრისებრია, ხუთფრთიანი, კიდეებგამოღუნული, ძაბრის ბოლოს ღრუ ბორცვით; მტვრიანა – 3, ნასკვი – ქვედა; ნაყოფი – წვრილი მოგრძოკვერცხისებრი თესლურაა, რომელიც ბოლოვდება 10 სხივისებური ქოჩრით. ყვავილობს ივნისიდან აგვისტომდე.
კატაბალახას რაჭასა და იმერეთში კატაპარიას, თუშეთში გულბანდს ეძახიან.
იგი ხარობს სხვადასხვა სახის ნიადაგში და განსხვავებულ ადგილებში. ყველაზე ხშირად ნესტიან, ზოგჯერ ჭაობიან ადგილებში, ტყის პირას, მდინარის ნაპირებზე, ბუჩქნარს შორის, სტეპებში.
ნედლეულად აგროვებენ კატაბალახას ფესურებსა და ფესვებს. მათ თხრიან შემოდგომაზე, სიცოცხლის მეორე წელიწადს მჭრელი ნიჩბით ან ბაღის ჩანგლით. შეგროვება ხდება მას შემდეგ, რაც ქარი ნაყოფს უკვე წაიღებს (რაც აუცილებელია მცენარის გასამრავლებლად), მაგრამ ღეროზე ჯერ კიდევ შემორჩენილია ფარისებრი ყვავილედები, რადგან მათ გარეშე მცენარის ცნობა ძნელია.
დამზადებისას მცენარის ღეროებს ჭრიან ფესვებთან რაც შეიძლება ახლოს, ფესვებს აცილებენ მიწას და რეცხავენ. აწყობენ ჰაერზე სქელ ფენად (დაახლოებით 15 სმ) 2-3 დღის განმავლობაში. შემდეგ ამცირებენ ფენის სიმაღლეს და ნელა აშრობენ. ხანგრძლივი შრობის შედეგად მიიღება უფრო სურნელოვანი ნედლეული. ახლადმოთხრილი ფესვები ღია ფერისაა, თითქმის უსუნო, გაშრობის შემდეგ თანდათანობით იღებს მუქ რუხ ფერს და დამახასიათებელ სუნს.
კატაბალახას ფესვები და ფესურები ძირითადად შეიცავენ ეთერზეთს 0,5-2%-მდე, ბრონიზოვალერიანატს, თავისუფალ იზოვალერიანის მჟავას. ნედლეული შეიცავს აგრეთვე ვალერიანს და ხატინინს, საპონინებს. ფესვების შენახვის ვადა 3 წელია.
სპირტიანი ექსტრაქტების მისაღებად ნედლეულად იყენებენ კატაბალახას ფოთლებსაც და ყვავილებსაც. მისი შენახვის ვადაა 2 წელი.
კატაბალახას ძალიან ჰგავს ჩვენი ფლორის ერთ-ერთი ყველაზე შხამიანი მცენარე – კონიო. მაგრამ მათ შორის არის განსხვავებაც. კონიოს თითებს შორის გასრესილ ფოთოლს აქვს არასასიამოვნო სუნი, მას ლიტერატურაში თაგვის შარდის სუნს ამსგავსებენ, მაშინ როდესაც კატაბალახას ფოთოლს აქვს სასიამოვნო, ოდნავ დამათრობელი სურნელი. კატაბალახას ფერი მომწვანოა, კონიოსი კი – მოწითალო ლაქებით. კონიოს ნახარშით მოწამლეს ცნობილი ფილოსოფოსი სოკრატე.
კატაბალახას ფართოდ იყენებენ ნევრასთენიისა და ფსიქასთენიის მსუბუქი ფორმების, კლიმაქსით გამოწვეული აშლილობის, ვეგეტონევროზების მსუბუქი ფორმების, გულსისხლძარღვთა ნევროზების, სტენოკარდიის საწყისი სტადიის, ჰიპერტონული დაავადების, აგრეთვე ღვიძლისა და ნაღვლსადენი გზების ზოგიერთი დაავადების დროს, როდესაც ამ უკანასკნელთ თან ახლავს კუჭისა და ნაწლავვების სპაზმები.
დამამშვიდებელი მოქმედება მჟღავნდება ნელა, მაგრამ საკმაოდ სტაბილურია. პრეპარატების ზედმეტი დოზით მიღება იწვევს მოთენთილობას, დათრგუნვის შეგრძნებას, ეს გვერდითი მოვლენები სწრაფად ქრება კატაბალახას პრეპარატების მიღების შეწყვეტის შემდეგ.
კატაბალახას ნაყენი
კატაბალახას ნაყენის მისაღებად აიღეთ 10 გ (1-1,5 სუფრის კოვზი) ფესურები და ფესვები, მოათავსეთ მომინანქრებულ ჭურჭელში, დაასხით 200 მლ (1 ჩაის ჭიქა) მდუღარე წყალი, დაახურეთ თავსახური და ადუღეთ წყლის აბაზანაში 15 წთ-ის განმავლობაში. გააცივეთ 45 წთ. გაწურეთ, დაუმატეთ ანადუღარი წყალი საწყისი მოცულობის (200 მლ) მიღებამდე. შეინახეთ გრილ, ბნელ ადგილას არაუმეტეს 2 დღე-ღამისა. მიიღეთ 1-2 სუფრის კოვზი დღეში 3-4-ჯერ ჭამის შემდეგ. ნაყენი კარგად მოქმედებს თავის ტკივილების დროსაც.
ჰიპერტონიული დაავადების პირველი სტადიის დროს, როდესაც ადგილი აქვს საერთო ნევროზის გამოვლინებას, იღებენ კატაბალახს ნაყენს, ნახარშს ან ფხვნილს ხანგრძლივი დროის განმავლობაში.
კატაბალახას ნახარში
ნახარშის მისაღებად აიღეთ 10 გ (1-1,5 სუფრის კოვზი) კატაბალახას ფესურები და ფესვები, მოათავსეთ მომინანქრებულ ჭურჭელში, დაასხით 200 მლ (1 ჩაის ჭიქა) მდუღარე წყალი, დაახურეთ თავსახური, დადგით დაბალ ცეცხლზე 30 წთ-ის განმავლობაში. გააჩერეთ 2 სთ, გაწურეთ, დაუმატეთ ანადუღარი წყალი საწყისი მოცულობის (200 მლ) მიღებამდე. შეინახეთ გრილ, ბნელ ადგილას არაუმეტეს 2 დღე-ღამისა. მიიღეთ თითო სუფრის კოვზი 3-4-ჯერ დღეში.
ავტორები: ს.ჩაგელიშვილი, მ.გოგორიშვილი.
*სამკურნალო მცენარეები გამოიყენეთ ექიმის რეკომენდაციის გათვალისწინებით.
