ცხიმოვან ზეთს იყენებენ წარმოების თითქმის ყველა დარგში: კვების მრეწველობაში, მძიმე, მსუბუქ და ელექტრო მრეწველობაში. მას ხმარობენ აგრეთვე ლაქ-საღებავების დამზადებისას და სხვა. ცხიმოვანი ზეთების ორი წყაროა – ცხოველური და მცენარეული.
მცენარეთა უმეტესი სახეობა მცენარეულ-ცხიმოვან ზეთს თესლში შეიცავს, სადაც მისი რაოდენობა მათში საკმაოდ დიდია და წარმოებისათვის გამოსახდელად ეკონომიურად მიზანშეწონილია.
მცენარეთა ამ ჯგუფს ეკუთვნის – მზესუმზირა, აბუსალათინი, სელი, სოია, მდოგვი და მრავალი სხვ. ხოლო სუბტროპიკული მცენარეებიდან ჩვენთვის ცნობილია – ტუნგი, ლაქის ხე, ქონის ხე, ცვილის ხე, მელია და სხვა.
ჰაერზე შრობის მიხედვით ცხიმზეთებს ყოფენ სამ ჯგუფად: შრობადი, ნახევრად შრობადი და უშრობადი. შრობადია – ტუნგის, სელის, კანაფის, ყაყაჩოს, ნიგვზის და სხვა; ნახევრად შრობადია – მზესუმზირის, სოიის, ბამბის, შალგის და სხვა; უშრობადია – ზეთისხილის, არაქისის, ნუშის და სხვა ზეთები. ქოქოსის პალმისა და ყავის ცხიმზეთებს მყარი კონსისტენცია აქვთ და მიეკუთვნებიან უშრობად ცხიმზეთებს.
ცხოველური წარმოშობის ცხიმებს ძირითადად აქვთ მყარი (ძროხის, ღორის, ცხვრის), იშვიათად თხევადი და საცხისმაგვარი (ზღვის ცხოველები) კონსისტენცია.
ცხიმების აგრეგატული მდგომარეობა დამოკიდებულია მათში შემავალი ცხიმოვანი მჟავების შემცველობაზე. მკვრივი კონსისტენციის ცხიმებში (ქონში) არის 50%-ზე მეტი ნაჯერი ცხიმოვანი მჟავები, თხევად კონსისტენციაში კი – დიდი რაოდენობის უჯერი ცხიმოვანი მჟავები.
თხევად მდგომარეობაში ცხიმებს არა აქვთ ფერი, გემო და სურნელება, მაგრამ აქვთ სურნელოვანი ნივთიერებების შთანთქმის და მისი შენარჩუნების უნარი. აქედან გამომდინარე, ცხიმების გემოსა და სურნელებას განაპირობებს მასში გახსნილი სურნელოვანი ნივთიერებები.
ცხიმები წყალში არ იხსნება, სამაგიეროდ კარგად იხსნება პეტროლეიუმის ეთერში, ქლოროფორმში და ა. შ. ცხიმები ცუდად ატარებენ ელექტროდენს, მათი ხვედრითი წონაა 0,911-0,976 გრ/სმ3.
ზეთის ყველაზე მეტი რაოდენობით დაგროვება თესლში მიმდინარეობს. მაქსიმა-ლური რაოდენობით ზეთი თესლში მისი ტექნიკური სიმწიფის დასასრულს გროვ-დება. თესლები, რომლებშიც ზეთის დიდი მარაგი მოიპოვება, გაღივებისას ბევრ სითბოს გამოყოფენ, რაც აადვილებს ახალგაზრდა აღმონაცენის მიერ გაზაფხულის ყინვების გადატანას.
ცხიმოვანი ზეთების დაგროვებაზე დიდი გავლენას ახდენს გარემოს ფაქტორები: სინათლე, სითბო და ტენიანობა, აგრეთვე გეოგრაფიული მდებარეობა. კლიმატური ფაქტორებიდან სითბოს მნიშვნელობა დიდია, რომელიც გავლენას ახდენს ზეთის დაგროვების ხასიათზე: ტემპერატურის მომატებასთან ერთად მატულობს ზეთში უჯერ მჟავათა დაგროვება და პირიქით.
ნედლეულში ცხიმების გამოსავლიანობის მაქსიმალურად გაზრდის მიზნით იყენებენ კომბინირებულ მეთოდს, ე.ი. ზეთი ჯერ წინასწარ წნეხვით მიიღება და ამის შემდეგ წარმოებს დარჩენილი მასის სხვადასხვა გამხსნელებით ზეთის ესტრაგირება.
მცენარეული ზეთები ვარგისია გამოსაყენებლად, როგორც უშუალოდ ნედლეულის, ასევე გასუფთავებული სახით. დიდი გამოყენება აქვს ლაქსაღებავ მრეწველობაში ნაწარმს, სახელდობრ, ტუნგის ზეთზე დამზადებულ ლაქებს – გემთმშენებლობაში, ავიაციისა და საავტომობილო მრეწველობაში.
ზეთოვან მცენარეთა ჯგუფში შედის სხვადასხვა ბოტანიკური ოჯახის წარმომადგენლები, მათ შორის ყველაზე მეტი სამრეწველო მნიშვნელობის მქონეა და საუკეთესო ზეთს იძლევა სუბტროპიკული ცხიმოვანი კულტურები: ტუნგის ხე, რომლის მცირე პლანტაციები საქართველოში დღესაც გვხვდება, ლაქის, ცვილის, საპნის, ქონის ხე და მელია, რომლებიც მართალია სადღეისოდ ერთეული ნარგაობების სახითაა, მაგრამ ჩვენში მათ სამრეწველო განვითარების პერსპექტივა გააჩნიათ.
ცხიმზეთოვანი ნედლეულიდან ზეთის გამოყოფის ორი მეთოდი არსებობს: ზეთის გამოყოფა დაწნეხით და ექსტრაქციით. დაწნეხა თავის მხრივ შეიძლება იყოს ცივი და ცხელი. ცივად დაწნეხის შემთხვევაში ზეთის გამოსავალი ნაკლებია; გარდა ამისა, ასეთი ზეთი შეიცავს ცილოვან და სხვა კოლოიდურ ნივთიერებებს, რის გამოც იგი ცუდად ინახება; ამიტომ ცივად დაწნეხის მეთოდს იშვიათ შემთხვევაში იყენებენ. მას იყენებენ უმეტესად მაღალხარისხოვანი საკვები ან სამკურნალო ზეთების მისაღებად. ხანდახან მიმართავენ ან ორი დაწნეხის კომბინაციას – თესლს ჯერ დაწნეხენ ცივად, შემდეგ კი, დარჩენილ ნაწილს ცხლად დაწნეხენ.
სტანდარტული ნაყოფები ზეთების მისაღებად დაწნეხის მეთოდი ზეთის მიღების უძველესი ხერხია. მისთვის დამახასიათებელია ზეთის შედარებით დიდი დანაკარგები, რადგან წნეხის დაწოლის ძალას, მიუხედავა იმისა, რომ იგი შეიძლება რამდენიმე ასეულ ატმოსფეროთი გამოიხატოს, მაინც არ შეუძლია თესლის ზეთის მთლიანი გამოყოფა; ნარჩენში (კოპტონი) გაყოლილი ზეთის რაოდენობა საკმაოდ დიდია და იგი შეადგენს კომპოსტის წონის 6-8%-ს.
სწორედ ამიტომ განსაკუთრებით იყენებენ ზეთის მიღების ექსტრაქციის მეთოდს. ამ მეთოდით ცხიმზეთოვანი ნედლეულის დამუშავება ხდება ისეთი ორგანული გამხსნელებით, რომლებშიაც ცხიმზეთი ადვილად იხსნება.
ექსტრაქციით გამოყოფილი ზეთის რაოდენობა მნიშვნელოვნად ჭარბობს დაწნეხით გამოყოფილს და ზეთის დანაკარგები ამ დროს მცირეა. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ მეთოდით მიღებული ზეთი ძვირი ჯდება, რადგან იგი მოითხოვს ძვირად ღირებული გამხსნელების გამოყენებას.
უკანასკნელ პერიოდში იყენებენ ზეთის მიღების კომბინირებულ მეთოდს, რაც იმაში მდგომარეობს, რომ ზეთი ჯერ მიიღება დაწნეხით, შემდეგ კი, მიღებული ნარჩენებიდან (კოპტონიდან) ზეთი გამოიყოფა ექსტრაქციის საშუალებით, რითაც აღწევენ ნედლეულის რაციონალურ გამოყენებას.
სუბტროპიკულ მცენარეულ ზეთებს შორის ყველაზე მნიშვნელოვანი და საპატიო ადგილი ტუნგის ცხიმზეთს უჭირავს, რომელიც მიიღება მრავალწლიანი მცენარე ტუნგის თესლიდან.
ნედლეულის ჩაბარების დროს ჩინური ტუნგის თესლის ტენიანობა უნდა უდრიდეს 45%-ს, ხოლო იაპონური ტუნგის ნაყოფის ტენიანობა კი – 69%. ტექნოლოგიური პროცესების ნორმალურად ჩატარებისათვის საჭიროა ნაყოფებიდან ან თესლიდან ზედმეტი ტენის აორთქლება. ამჟამად ტუნგის თესლის შრობის ოპტიმალურ ტემპერატურად უნდა ჩაითვალოს 75-800. შრობის ხანგრძლივობა შეადგენს 18-20 საათს. ნარჩენი ტენიანობა თესლში უნდა უდრიდეს 7-8%.
ზელილას მისაღებად ტუნგის თესლისაგან მიღებული სრესილი მუშავდება 105-1100C ტემპერატურის მქონე ორთქლით, რის შემდეგაც გადაეცემა უწყვეტი ქმედების წნეხს, საიდანაც გამოიყოფა თესლში არსებული ზეთის 50%. ნახევრად ცხიმგაცლილი ზელილა გადაეცემა დასაწნეხად უწყვეტი ქმედების წნეხს.
წნეხიდან მიღებულ კოპტონში ზეთის ნარჩენი 7%-ს უდრის, რის გამოც იგი იგზავნება საექსტრაქციო ქარხნებში ზეთის მისაღებად. ზეთის გამოსავალი ნაყოფიდან შეადგენს 17-22%-ს, გულიდან კი 47-68%-მდე.
ტუნგის ზეთი ოქროსფერ-ყვითლიდან მოყავისფრომდე ფერის მქონე სითხეა, მჟავიანობის რიცხვი არ უნდა აღემატებოდეს 0,936-0,945-მდე. გარდა ამისა, ამ ზეთში შეიძლება შეგვხვდეს პალმიტინის 3-6%, სტეარინის 1%-მდე და აგრეთვე ოლეინისა და ლინოლის მჟავები.
ცხიმზეთოვანი ტექნიკური კულტურებისათვის გადამუშავების ტექნოლოგია ისეთივეა, როგორც ტუნგის გადამუშავების ტექნოლოგია.
ავტორები: რეზო ჯაბნიძე-სსმმ აკადემიის აკადემიკოსი, სმმ დოქტორი, პროფესორი.
ნანა ჯაბნიძე-სმმ აკადემიური დოქტორი, პროფესორი.
